کتاب

‏ نام كتاب: روضة الواعظین و بصیرة المتعظین‏؛ نویسنده: فتال نیشابوری‏؛ وفات: ۵۰۸ ق‏؛ تعداد جلد واقعی: ۲؛ زبان: عربی‏؛ موضوع: چهارده معصوم علیهم‌السلام‏؛ این کتاب توسط آقای محمود مهدوی دامغانی‏ ترجمه و در سال ۱۳۶۶ هجری شمسی توسط نشر نی در تهران به چاپ رسیده است.

روضة الواعظین: كتاب «روضة الواعظین و بصیرة المتعظین» نوشته فتال نیشابوری (م ۵۰۸) و موضوع آن تاریخ و مناقب معصومین(علیهم‌السلام) و همچنین مواعظ و اخلاقیات (و به گفته خود مؤلف در اصول و فروع دین و زهد و مواعظ) است.

محتوای كتاب‏ روضة الواعظین: این كتاب شبیه كتاب‏های امالی، در ۹۶ مجلس تنظیم شده است: سه مجلس در ماهیت عقل و برتری آن و معرفت خداوند، دو مجلس در باره نبوت، سپس مجالسی در خصوص امیرالمؤمنین علیه‌السلام، ایمان ابوطالب، فاطمه بنت اسد، حضرت زهرا(س)، از مجلس هفدهم تا سی و یكم شرح حال و مناقب ائمه اطهار و پس از آن فروع دین و مباحث اخلاقی است. این مجالس به فراخور موضوع، گاه مفصل و گاه مختصر است. فتال در تنظیم مجلس‏ ها، پیوستگی تاریخی را رعایت نكرده و برخی مباحث را هم طرح نكرده است مانند مغازی. بدین ترتیب می‏توان گفت در چاپ دو جلدی، جلد نخست به زندگی ائمه و جلد دوم به مواعظ و سخنان آنان در موضوعات گوناگون اختصاص دارد.

انگیزه نگارش‏ روضة الواعظین: فتال در مقدمه آورده است كه از جوانی برای مردم مجالسی داشتم و به پرسش‏های آنان درباره اصول و فروع پاسخ می‏دادم. سپس از من خواستند پند و اندرز و سخنان بازدارنده از گناه برایشان بگویم ولی آن را در كتابی جامع نیافتم لذا خود به این كار اقدام كرده و به جمع‏آوری سخنان معصومین و اخبار آنان همت گماشتم كه خود كاری پر زحمت بود. اسناد این روایات را هم حذف كردم زیرا برای اخبار رایج و مشهور، نیازی به ذكر اسناد نیست.

كتاب روضة الواعظین از هنگام تألیف مورد توجه قرار گرفته است و مورد استناد قرار گرفته است. این كتاب یكی از منابع بحار الانوار به شمار می‏ رود. مؤلف تأكید می‏كند كه هیچ روایتی در این كتاب نیاورده مگر اینكه معنای صحیح و مطابق شیعه برای آن داشته است.

منابع كتاب‏ روضة الواعظین: منابع این كتاب عبارتند از: كافی، كتب متعدد شیخ صدوق، كتب شیخ مفید بخصوص امالی و ارشاد، كتب شیخ طوسی كه در غالب موارد عبارات آنان آمده و در مواردی تلخیص یا تلفیق شده است. گاه به اشتباه این كتاب به شیخ مفید نسبت داده شده كه درست نیست. شاید نقل مستقیم بسیاری از مطالب ارشاد شیخ مفید در آن یا نام شیخ مفید بر نسخه‏ای از این كتاب، سبب این اشتباه شده باشد.

جایگاه، شخصیت و زندگانی محمد بن حسن فتّال نیشابوری‏: محمد بن حسن بن علی بن احمد بن علی فتال نیشابوری، معروف به ابن فتال و ابن فارسی، از علمای قرن پنجم و ششم هجری است.

در مورد ابن فتال از دو جهت مشكل پیش آمده:

۱- بعضی او را محمد بن حسن دانسته ‏اند، بعضی محمد بن علی و بعضی دیگر محمد بن احمد، و حتی ابن شهر آشوب در مناقب دو تعبیر نسبت به ایشان دارد. توجیه این مشكل آن است كه نام صحیح و كامل وی محمد بن حسن بن علی بن احمد است؛ اما چون پدر، پدر بزرگ و جد اعلای او همگی اهل علم و با فضیلت بوده‏اند در انتساب، به هر سه آنها نسبت داده می‏شود. پس مصداق تمام این اسامی یك شخص است و در نسبت هم اشتباهی پیش نیامده است.

۲- جهت دوم تشابه، اینكه شیخ منتجب الدین در فهرست دو نفر را به عنوان فتال نیشابوری نام برده، یكی صاحب روضة الواعظین و دیگری صاحب تفسیری كه می‏ گوید من تفسیر او را با واسطه افراد مورد اعتماد نقل می‏ كنم.

شیخ آقا بزرگ تهرانی نیز قائل به این است كه دو نفر با نام فتال بوده‏اند و دیگران اشتباها هر دو را یك نفر دانسته‏ اند.

در مقابل، بسیاری از بزرگان تراجم این دو نفر را یكی دانسته ‏اند وبا توجه به اینكه تنها منتجب الدین نامی از فتال صاحب تفسیر برده و در هیچ جای دیگر اثر و نامی از او نمی ‏یابیم، اتحاد این دو نفر قولی است كه نزدیك به واقع می ‏نماید. بزرگانی چون علامه مجلسی و صاحب روضات الجنات و محدث نوری نیز این نظر را تأیید كرده ‏اند.

اما اینكه شیخ منتجب الدین می‏ گوید تفسیر او را به واسطه ثقات نقل می ‏كنم دلیل بر فاصله زمانی نیست چرا كه ممكن است هم عصر بوده باشند و در عین حال كتاب او را از دیگری شنیده و نقل كند. (ابن شهر آشوب و شیخ منتجب الدین هم‏عصر می ‏باشند و ابن شهر آشوب شاگرد فتال نیشابوری است).

اساتید محمد بن حسن فتّال نیشابوری‏: در میان اساتید محمد بن حسن فتال چهره‏ های درخشانی یافت می ‏شود مانند:

۱- پدرش شیخ حسن بن علی فتال‏ ۲- شیخ الطائفه، شیخ طوسی‏ ۳- سید مرتضی علم الهدی‏ ۴- شیخ عبد الجبار بن عبد الله‏ ۵ - مرتضی ابو الحسن مطهر

شاگردان‏ محمد بن حسن فتّال نیشابوری‏:  از شاگردان آن بزرگوار تنها نام دو تن به ما رسیده:

۱- ابن شهر آشوب مازندرانی‏  ۲- علی بن حسن نیشابوری‏

تألیفات‏ محمد بن حسن فتّال نیشابوری‏: متأسفانه در این قسمت نیز اطلاعات فراوانی در دست نیست و تمام كسانی كه شرح حالی از فتال نیشابوری ذكر كرده ‏اند تنها یك یا دو تألیف برای او شمرده ‏اند كه عبارتند از:

۱- روضة الواعظین و بصیرة المتعظین‏ كه از جمله مصادر بحار الانوار است و بارها در ایران و عراق چاپ شده است.

۲- كتاب التنویر فی معانی التفسیر.

شهادت‏ محمد بن حسن فتّال نیشابوری‏: سبب شهادت آن بزرگوار مشخص نیست، ولی شهادت او به دستور عبد الرزاق شهاب الاسلام، وزیر سلطان سنجر سلجوقی بوده كه بعد از عزل پسر عمویش به منصب وزارت رسید. عبد الرزاق ابتدا از علمای بزرگ نیشابور بود اما پس از رسیدن به وزارت تغییر رویه داد و از ستمگرترین وزرای دوران خود شد و در نهایت قساوت و بی‏دینی عمل می‏ كرد و از هیچ گناهی باك نداشت. چنین سنگدلی ابن فتال نیشابوری را در سال ۵۰۸ هجری به شهادت رساند و بار دیگر یكی از بهترین انسانها به دست شقی ‏ترین آنها به شهادت رسید.

منبع: مجموعه سیره معصومین